De rode draad: Verdriet, rouw en trauma in onderwijs

Omgaan met verdriet en rouw is niet eenvoudig. COnneCt reikt tips aan over hoe je het op je school, centrum of instelling kan aanpakken.
Omgaan met verdriet en rouw is niet eenvoudig. COnneCt reikt tips aan over hoe je het op je school, centrum of instelling kan aanpakken.
Mensen moeten regelmatig afscheid nemen. Het maakt deel uit van het leven.
Afscheid nemen komt in veel vormen voor. En het ene afscheid is al meer ingrijpend dan het andere. Soms moeten we afscheid nemen van een vriend, collega of familielid. Dat kan diverse redenen hebben: iemand verandert van job, iemand is lange tijd out door ziekte, iemand gaat met pensioen, je hebt een conflict en daardoor bijna geen contact meer, een scheiding, een overlijden …
Het is duidelijk dat het ene afscheid een grotere impact heeft dan het andere.
Voor een buitenstaander is het soms moeilijk te begrijpen waarom een bepaald afscheid bij iemand ontzettend veel pijn kan doen of misschien helemaal niet.
Bij om het even welk afscheid moeten we rekening houden met de mogelijke pijn die hiermee gepaard gaat. We noemen dat rouwen.
Het is voor COnneCt belangrijk dat mensen recht hebben op hun verdriet. Dat ze tijd of ondersteuning krijgen tijdens hun rouwproces voor welke ingrijpende ervaring ook.
Gelukkig beschikken al heel wat scholen over draaiboeken bij slecht nieuws, bijvoorbeeld voor het overlijden van een leerling. Het zijn deze draaiboeken die, samen met onze inzichten, kunnen inspireren om verschillende rouwprocessen bij personeel een juiste plaats te geven op school.
Veel vormen van verdriet worden vaak niet juist ingeschat. Mensen hebben wel eens de neiging om verdriet te minimaliseren: “Het is toch al twee jaar geleden dat je vader overleed?”, “Je bent niet alleen met dit probleem!”, “Er zijn er die het nog moeilijker hebben.”… Dat soort uitspraken zijn wellicht goed bedoeld, maar ze getuigen niet meteen van warm begrip. Ze zijn eerder een uiting van onmacht om met deze situaties om te gaan.
Nochtans kunnen al deze vormen van verdriet – én de reacties erop – een enorme impact op iemands persoonlijk en professioneel functioneren hebben. De dood van een geliefd persoon, echtscheiding, ernstige ziekte, psychiatrische problematieken bij een familielid, het niet geslaagd zijn van een kind, een onvervulde (klein)kinderwens … laten een mens niet onberoerd.
De manier waarop de (werk)omgeving omgaat met de ‘rouwende’ is bepalend voor het verwerkingsproces.
Onderwijspersoneelsleden die aankloppen bij COnneCt, melden in hun verhaal vaak dat ze zich op de één of andere manier niet goed ondersteund voel(d)en in de rouw(periode) die ze doormaken of doormaakten.
“Op de begrafenis van mijn moeder was er geen vertegenwoordiging van de school. Dat doet pijn als je hoort dat er op andere scholen wel collega’s en leerlingen mogen aanwezig zijn.”
“De crematie van mijn vader kon niet meteen aansluiten op de afscheidsviering. Ik kreeg met moeite vrij om naar de bijplaatsing van de urne te gaan de dag nadien. Alsof ik een fout maakte in de planning van het afscheid.”
“Mijn echtscheiding werd benaderd als een administratief fait divers. Het is inderdaad iets privé, maar dat belet niet dat men op zijn minst aan je kan vragen hoe het met je gaat.”
“Langzaam maar zeker behoor ik tot de oudsten van het lerarenkorps. Ik ben er nog steeds van overtuigd dat ik een goede leraar ben, maar op een subtiele manier word ik minder en minder betrokken. De hints om deeltijds te gaan werken laten voelen dat men aan je kennis en kunde twijfelt.”
“De diagnose dat ik aan reuma leed, sloeg bij me in als een bom. Weken liep ik als een zombie rond. Collega’s, noch de directie vroegen hoe het echt met me ging. Ja, wel of de medicatie werkte.”
“Na de behandeling van mijn borstkanker, verbeet ik de pijn als ik aantekeningen moest maken op het bord. Ik voelde me gekwetst als vrouw én kon niet behoorlijk functioneren als leraar. Een klas met een smartboard hielp, maar re-integratie na kanker is meer dan dat.”
“Kinderen hebben die goed studeren is een zegen. Wat als je als leraar kinderen hebt die worstelen met hun studies?”
“Al die verhalen over kinderen en kleinkinderen in de lerarenkamer… Dat hakt erop in als je eigen kinderwens niet in vervulling ging. Oké, het leven gaat door, maar er blijft een gemis.”
“Ik deed al zoveel interims. En toch geraak ik niet definitief aan de bak. Wat scheelt er toch met mij?”
“Collega’s negeren me meer en meer sinds ik graadcoördinator werd. Ik zit dan ook tussen twee stoelen: die van het beleid en die van het lerarenkorps. Wat kan ik daaraan doen?”
“Tijdens mijn ziekteverlof informeerde niemand van het beleidsteam hoe het met me ging.”
“Ik werk op twee scholen. Tijdens mijn ziekteverlof merkte ik hoe verschillend men omgaat met een ziek personeelslid. De directrice van mijn ene school belde regelmatig. De andere nooit.”
“Onze directeur is een zeer vriendelijke en toffe dame, maar heeft jammer genoeg niet de capaciteiten om met verdriet om te gaan.”
“Mijn miskraam werd afgedaan als een spijtige, maar mislukte poging om kinderen te hebben. Ze moesten eens weten hoeveel energie een vruchtbaarheidsbehandeling vraagt!”
“Bij de vroeggeboorte van onze dochter kreeg ik in plaats van steun ‘lessen’ in de maatschappelijke kost van zorg voor premature kinderen.”
“Mijn vrouw en ik hadden echt graag kinderen gehad. Na een lange, uitputtende medische zoektocht hebben we er ons uiteindelijk bij neergelegd dat we geen kinderen kunnen krijgen. Toch blijft de knagende pijn van dit gemis. Als er in de leraarskamer over de kinderen wordt verteld, ga ik een ander hoekje opzoeken. Soms zijn er geen hoekjes meer over …”
We baseren ons op literatuur voor een theoretische achtergrond over rouwverwerking. We herkennen in de werking van COnneCt dezelfde verwerkingsprocessen bij verdriet in al zijn vormen.
In de jaren zeventig van de vorige eeuw werd de Zwitserse psychiater Elisabeth Kübler Ross bekend, omdat zij als eerste de verschillende fasen in een rouwverwerkingsproces in beeld bracht.
De vier fasen die zij onderscheidde, werden de laatste decennia vanuit diverse invalshoeken in vraag gesteld en bijgestuurd. Fasen veronderstellen volgens huidige experts concrete grenzen, terwijl in de werkelijke rouwverwerking sprake is van overlappende en in elkaar vloeiende verwerkingsprocessen.
Zo spreekt de Amerikaanse rouwtherapeut William Worden eerder van rouwtaken dan fasen in het rouwproces. Ook rouwdeskundigen zoals Maggie Stroebe, Johan Maes, Harriëtte Modderma en Manu Keirse stuurden de visie van Kübler Ross intussen bij op basis van hun praktijkervaring of academisch onderzoek.
Het is goed de verschillende fasen van Elisabeth Kübler Ross eerst even in beeld te brengen. Zij vormen een invalshoek van waaruit rouwverwerking kan worden verstaan of verhelderd.
Tegelijk maakt de benadering van Elisabeth Kübler Ross duidelijk dat de uiteenlopende verdrietervaringen zowel in een individuele als in een sociale context vragen om een gepaste benadering.
Het is daarbij belangrijk om weten dat een onderwijspersoneelslid dat worstelt met verdriet of rouw, niet anders is dan andere mensen die dat proces doormaken. De context waarin ze moeten werken, is daarentegen wel specifiek: interactie is voor een onderwijspersoneelslid noodzakelijk, zowel met de leerlingen, de collega’s als met de buitenwereld.
Voor de ene is dat een zegen tijdens een rouwverwerkingsproces, voor de andere een hel.
Zij onderscheidt vier fasen in het rouwverwerkingsproces. Voor iedereen verloopt dit anders. Niet iedereen doorloopt per definitie deze fasen. Sommigen blijven in een bepaalde fase hangen of slaan er een over. Nog anderen ‘hervallen’ in een eerder doorgemaakte fase. Het is met andere woorden een individueel proces dat iedereen op zijn of haar tempo doormaakt, soms … een leven lang.
Na dit proces komt de rouwende in de meeste gevallen tot aanvaarding. Iedereen doet dat op zijn tempo en moet niet per se alle fases doormaken. Vaak hoor je dan zeggen dat iemand het verdriet een ‘plaats’ heeft gegeven. Veel rouwenden vinden deze uitspraak ongelukkig: zij spreken liever van een andere manier van vasthouden van hun geliefde of onvervulde wens zoals gezondheid, (klein)kinderen …
Omdat de rouwende actief bij het proces betrokken is, spreken rouwdeskundigen nu meer van rouwarbeid en rouwtaken. Dit geldt voor alle soorten rouwprocessen.
Deze taken bestaan erin:
Het is moeilijk een tijd te plakken op de duur van een verwerkingsproces. Als je kan denken over het verlies zonder pijn, als je terug kan investeren in het leven en in nieuwe relaties, kan dat wijzen op de voltooiing van de rouwarbeid of … toch nog op het vermijden van de pijn en het verdriet.
Heel wat scholen beschikken al over een draaiboek rond de begeleiding van leerlingen in rouw. Elementen daaruit kunnen vertaald worden naar de ruime personeelsgroep. We denken daarbij aan:
Je mag stellen dat het niet goed is pijn en verdriet uit de weg te gaan op school in het algemeen en bij de personeelsgroep in het bijzonder. Een personeelslid moet de nodige tijd en ruimte krijgen om aan de slag te kunnen gaan met zijn verdriet.
Omdat de (reactie van de) omgeving bepalend is voor het goed doormaken van een rouwperiode, is het belangrijk:
In de werking van COnneCt komen we in contact met uitzonderlijke situaties. We weten wel degelijk dat er op veel scholen massaal wordt geïnvesteerd in een warm school- en personeelsklimaat.
Dit alles belet niet dat onze uitzonderlijke ervaringen de behoeften aan een warme ondersteuning bij rouw en verdriet scherp stellen. De combinatie gezin-arbeid kan maar slagen dankzij goede afspraken, maar een gelukkige work-lifebalans kan maar bewerkstelligd worden als men op beide fronten kansen creëert om dit geluk waar te maken, om een fijn werkklimaat waar te maken. En daarin heeft men oog voor rouw en verdriet. Als een school die kans niet grijpt, riskeert men verder te moeten gaan met verbitterde en teleurgestelde collega’s. En dat moeten we voorkomen.
Het ACV gebruikt cookies voor de goede werking van zijn websites, om informatie op maat aan te bieden en je persoonlijke ervaring te verbeteren. Door te klikken op ‘Accepteer alle cookies’ geef je toestemming voor het plaatsen van analytische en advertentiecookies. Deze kunnen ook door onze partners gebruikt worden. Je kan de cookies zelf instellen via de knop ‘Beheer je voorkeuren’. Ga naar de pagina cookies en voor meer info of consulteer onze policy privacybeleid.