Kaderdag: Mark Van de Voorde

Mark Van de Voorde is onafhankelijk publicist en opiniemaker. Hij schrijft elke maand een boeiende column voor Brandpunt. Met zijn tussenkomst tijdens de kaderdag van COC zoomt hij verder in op de doelstelling van onderwijs – mensen vormen – en op de vraag of en wanneer digitalisering die doelstelling dient. 

De computer is gestuurd, de mens is gedreven

Mark Van de Voorde: "Het debat over digitaal onderwijs zou moeten uitgaan van de vraag: wat is onderwijs? Helaas, in de promotionele politieke retoriek bij de digisprong zie ik die vraag eigenlijk niet opduiken. Nochtans zouden het waarom en het hoe van ICT in het onderwijs zich moeten enten op de doelstelling van onderwijzen. Nu lijkt het wel of het waarom en het hoe van het onderwijs wordt vastgehaakt aan de doelstelling van digitaliseren."

"Ik ben uiteraard overtuigd van de vanzelfsprekende noodzaak dat jongeren naast de taalkundige en de wiskundige geletterdheid ook een digitale geletterdheid moet worden bijgebracht en dat je die het best aanbrengt door de praktijk van digitale les- en leerprogramma's. Al durf ik weleens denken dat veel jongeren digitaal meer geletterd zouden kunnen zijn dan hun leraren." 

"Ook tussen leerlingen is er vaak een gigantische kloof tussen hen die mee zijn en hen die achterlopen. De digikloof is immers allereerst een sociale kloof. Een eenmalige injectie van 100 miljoen euro voor laptops zal die kloof niet dichten."  

"Ik ben er ook van overtuigd dat digitalisering kan bijdragen tot kennisverwerving. Leerlingen kunnen op diverse manieren aan kennis komen. Informatie zoeken met een zoekmachine is er een van, in clusters digitaal samenwerken is een andere." 

"Nog meer ben ik ervan overtuigd dat de digitalisering voor de leerkracht een hulpmiddel is om de leerprocessen te faciliteren en te volgen, en de leerprogressie te analyseren en te bevorderen. Maar weten is meer dan meten." 

"Gerichte inzet van ICT kan de betere leerlingen aan het werk zetten, terwijl de leraar zich concentreert op de begeleiding van zwakkere. Ook het clusteren van leerlingen kan meer dan een handje helpen: niet alleen tijdwinst maar ook inhoudwinst."

"Ik ben dus gewonnen voor de digisprong. Alleen ben ik er niet zo zeker van dat het enthousiasme van de felste promotoren, de minister incluis, echt is ingegeven door die inzichten. Ik vrees dat hun redenering niet wezenlijk uitgaat van de vraag naar het waarom van de digitaliseringbehoefte, maar veeleer is ingegeven door de vraag: hoe implementeren we die digisprong zo snel mogelijk. Immers, alle sectoren van de samenleving zitten aan de laptop, dus ook het onderwijs, want het onderwijs dient toekomstige werknemers te produceren." 

"Onderwijs aan de digitale samenleving vast willen haken is een legitiem uitgangspunt, maar het gaat voorbij aan de veel belangrijkere vraag: wat is onderwijs dat 'excelleert'? Men neemt in politieke en economische kringen graag het woord excellentie in de mond, maar men bedoelt eigenlijk efficiëntie: hoe leggen we het onderwijs aan de ketting van de economie? Hierin past misschien wel de digitalisering. Is dat wel het echte oogmerk van het onderwijs: geschikte werknemers voor de bedrijven vormen, gedweeë uitvoerders van taken kweken?"

"Het vraagstuk van de digitalisering dient volgens mij uit te gaan van de vraag: waartoe dient het onderwijs? Om werknemers af te leveren of om mensen te vormen? De keuze tussen die twee zal bepalen welke digitalisering we willen. Ik vrees dat onze minister aan toekomstige werknemers denkt, ik hoop dat onze scholen blijven denken aan toekomstige volwassenen met vaardigheden en technische kunde, maar ook met intellectuele kennis en kritische reflectie."

"Ik ben old school, dus geen voorstander van louter Berufung, de vorming van de vakbekwame mens, maar van Berufung en Bildung, de vorming van de totale mens. Ons onderwijs, ook het technisch en beroepsonderwijs, heeft altijd als doel gehad om 'mensen' te vormen en niet alleen vakmensen. Mensen met technische kunde, intellectuele kennis en nadenkend vermogen."

"In Brandpunt van mei 2021 schreef ik: 'Niet automatisme maar autonomie is immers het doel van onderwijs. Niet de repetitie van handelingen maar de reflectie over wat de mens doet. Niet het nadoen maar het nadenken.' De school moet een broed- en voedplaats blijven van kennis, vaardigheden, attitudes én waarden."

"Helaas, dat holistisch concept hoeft niet maar kan door de digitalisering op de schop gaan. Digitaal onderwijs heeft immers een niet opgemerkte invloed op het onderwijzen zelf, want de digitale technologie doet aan gedragsmanagement: ze bevordert de intuïtieve snelle reactie op een vraag - tik het juiste vakje aan - in plaats van het nadenkend trage reageren. (Tussen twee haakjes, daarom ben ik ook geen voorstander van invulboeken, want die zijn ook 'gokbevorderend')."

"Maak van de mens toch geen robot. Artificiële intelligentie is knap, maar ik hoop dat de mens humaan mag blijven en niet transhumaan wordt, want dan wordt hij slaafs of meedogenloos. Robotica is goed om machines met elkaar te doen praten, maar is 'vernederend' - in de betekenis van naar beneden halend - voor leerlingen, als je hen op die wijze met elkaar doet communiceren. We hebben in coronatijd zelf ervaren dat videogesprekken nuttig zijn maar tegelijk vervreemdend."

"Vervang dus nooit dialogeren door digitaliseren. In een school moet gediscussieerd kunnen worden. De discussie is niet alleen een buitengewone methode om kennis te vergaren en de leerprogressie te bevorderen, maar ook een unieke communicatievorm waarin leerlingen leren om hun mening te laten horen én naar de mening van anderen te luisteren. Het is in deze wederkerige communicatie dat kennis, vaardigheden, attittudes én waarden samenkomen."

"Ja voor de digisprong, op voorwaarde dat de digitale leeromgeving gezien wordt als een methode binnen het geheel van het onderwijs, niet als de vervanging van de relatie leerling-leerling en de relatie leraar-leerling. Wil je ongelukkige leerlingen, digitaliseer dan volop. Wil je ongelukkige leraren, idem."

"Dan fnuik je immers creativiteit en spontaneïteit die alleen door niet aan bits en bites gebonden interactie kunnen worden opgewekt. Creativiteit en spontaneïteit zijn nodig om leerlingen zichzelf te laten worden en leraren zichzelf te laten zijn. Nergens is die mentale vrijheid belangrijker dan in een pedagogische context."

"Ik ga vaak spreken. Bij sommige onderwerpen gebruik ik PowerPoint, bij andere niet. Helaas, de digitalisering heeft ook het lezingencircuit in de greep. Overal vragen/eisen ze PowerPoint: zo kunnen mensen beter volgen, zeggen ze dan. Maar ik wil bij sommige onderwerpen niet gekeurslijfd zitten door de plaatjes uit mijn laptop. Ik wil freewheelen, spontaan inspelen op non-verbale reacties en soms zelfs mijn tekst helemaal aan de kant schuiven. Ik veronderstel dat leraren dat ook willen: de ingeving van het moment laten spelen die hun kennis volop kansen geeft."

"Digitalisering kan een meerwaarde zijn, maar ook een devaluatie. De vraag die we ons bij elke digitale 'ingreep' vooraf moeten stellen, is: is het ondersteunend voor wat ik te vertellen heb en voor de leerprogressie van de leerlingen, of is het hinderlijk? Op twee wijzen kan ITC hinderlijk zijn:"

"Ten eerste, als de techniek je tegenhoudt om gedreven je boodschap te brengen, om leerlingen enthousiast te maken voor je leerstof en om in te spelen op hun vragen en reacties."

"Ten tweede, als de klas behoefte heeft aan gesprek en dialoog, als emoties hun plaats moeten krijgen, als morele antwoorden gezocht worden en als de grote levensvragen van leven en zin aan de orde zijn ... Dan is de technologie een hinderpaal en een muur tussen jou en de leerlingen."

"Je kunt immers machines geen emoties doen produceren, geen existentiële vragen doen stellen en beantwoorden, geen relatie laten aangaan. Het wandelende robotje in de WZC's, zo werd door onderzoek vastgesteld, is er aanvaard zolang het (kunstmatig) vriendelijk blijft bij simpele taken, maar als het wordt geprogrammeerd met norse antwoorden, is het niet meer welkom. Dat een verzorgster even uit haar hum is, aanvaardt de resident, maar dat pikt hij niet van de machine. Die heeft immers geen gevoelens. Ook het delen van gevoelens is belangrijk in de menselijke communicatie, leert dat experiment uit de zorg. Dat zal in het onderwijs niet anders zijn."

"Digitale onderwijstechnieken zijn niet geschikt om humaniteit toe te laten, laat staan om jongeren humaner te maken. Het secundair onderwijs heet niet toevallig ook humaniora. Onderwijs is een omgeving van menselijke contacten. Een computerprogramma kan tonen hoe je van een houtblok een tafelpoot kunt maken, maar alleen de vakleraar kan het respect voor de materie, de passie voor het vak van houtbewerker, de finesses van de handeling, de tevredenheid over het eindproduct en het samengaan van trots voor vakkennis en bewondering voor schoonheid overbrengen."

"Een computer is gestuurd, een mens is gedreven. Als de gedrevenheid moet wijken voor de sturing, is de pret ervan af en de vorming veraf. Een leraar kan maar een gedreven mens blijven, als hij vrij mag zijn. Dus ook vrij om waar nodig en nuttig de digitalisering een plaats te geven en waar gewenst en beter zijn eigen ding te doen."

"Wellicht mag ik dat niet zeggen, maar ik heb de grootste intellectuele bagage, de beste lesinhoud en de hoogste humane inzichten gekregen van leraren die zich niet al te veel aantrokken van de handboeken (of er toen al eindtermen waren, weet ik niet). Het minst heb ik onthouden van hen die zich aan de leerboeken vasthielden als aan een reddingsplank."

"Enkel door gedrevenheid en enthousiasme raakte de weten-schap van een leraar mijn belang-stelling. Uw weten en het belang van de leerling, daarover gaat het in het onderwijs. Als de digisprong daartoe bijdraagt, oké. Digitale leersystemen kunnen steeds meer, maar de directe menselijke interactie blijf onvervangbaar."