Kaderdag: Hans Graux

Hans Graux is voorzitter van de Vlaamse Toezichtcommissie die controle voert op de gegevensbescherming (AVG, GDPR) binnen Vlaamse instanties. Dat zijn Vlaamse overheden, maar ook instellingen die door Vlaanderen gesubsidieerd worden. Een groot deel van de Vlaamse onderwijssector wordt daaronder gevat. Daarnaast is hij advocaat bij Timelex, een nicheadvocatenkantoor dat onder meer gespecialiseerd is in de juridische aspecten van informatietechnologie (IT), privacy en gegevensbescherming (GDPR).

Tijdens de kaderdag van COC stond Hans Graux stil bij een aantal tendensen die zorgwekkend zijn, met het oog op de bescherming van gegevens van leerlingen en personeelsleden en/of de pedagogische vrijheid van scholen en leraren. Hij sprak onder meer over schaalvergroting, standaardisering, disproportionele monitoring,en de nood aan afsprakenkaders op een hoger niveau. 

Hans Graux: “Ik ben voorzitter van de Vlaamse Toezichtcommissie die controle voert op de gegevensbescherming binnen Vlaamse instanties. Dat zijn Vlaamse overheden, maar ook instellingen die door Vlaanderen gesubsidieerd worden. Een groot deel van de regionale onderwijssector valt dus ook onder onze bevoegdheid. Af en toe moet Toezichtcommissie haar licht laten schijnen, of soms misschien haar duisternis, op initiatieven in de onderwijssector, waarbij gegevens van leerlingen of personeel op grote schaal en op allerlei manieren worden ingezameld, geanalyseerd, gebruikt, verwerkt …”

“We hebben het bijzonder druk gehad, niet alleen door de coronaperikelen waar de nodige vragen over kwamen, maar ook specifiek voor de onderwijssector. Daar namen we bijvoorbeeld een standpunt in rond de Digisprong. Dat project is een goed voorbeeld van de uitdagingen, maar ook het potentieel dat we zien in de digitalisering van de onderwijssector.”

Digitaliseren en professionaliseren

“Over een aantal dingen zijn we als toezichthouder enthousiast, maar er zijn ook zaken die ons nerveus maken. Er zijn algemene trends om te digitaliseren en te professionaliseren. Die bewegingen zijn al jarenlang bezig, maar zijn nu versneld. Iedereen wordt, soms nillens willens, meegesleurd in het digitaliseringsverhaal. Initiatieven zoals Smartschool en het afstandsonderwijs hebben dat wat opgedrongen aan instellingen die nog niet zo enthousiast waren.” 

“Op zich is dat een goede ontwikkeling, want de maatschappij evolueert in die richting. Het is goed dat leerlingen, leraren en administratief personeel meer en meer middelen aangereikt krijgen om hun werk te doen, dat correcter te doen en hopelijk ook gemakkelijker te doen. Al schort aan dat laatste af en toe nog wat. Als toezichthouder vinden we digitalisering en professionalisering dus een goede zaak. Hoe meer tools men heeft om zich correcter te organiseren, hoe kleiner de kans op menselijke fouten en dat op zich is natuurlijk positief.”

Schaalvergroting en standaardisering

“Daarnaast zijn er ook een duidelijke trends van schaalvergroting en standaardisering. Het liefst wil men dat een kleiner aantal oplossingen door zoveel mogelijk instellingen en organisaties worden gebruikt. Op zich kan ook dat positief zijn. Schaalvergroting kan impliceren dat meer middelen naar die oplossingen gaan, dat de organisatie verbetert, dat incidenten vaker vermeden worden en dat problemen beter opgevangen worden.”

“Tegelijkertijd is die schaalvergroting datgene waarvoor we als toezichthouder op privacywetgeving en gegevensbescherming op onze hoede zijn. Het impliceert namelijk ook dat meer en meer gegevens terechtkomen bij een kleiner aantal organisaties. Wij zijn daar niet tegen. Een groot deel van de overheid werkt zelfs met een beperkt aantal administraties die instaan voor de veiligheid en betrouwbaarheid van gegevens.”

“Waar we wél nerveus van worden is het potentiële verlies van controle. Die digitale pakketten zullen meer en meer functionaliteiten aanbieden die standaard in- of uitgeschakeld worden. Daardoor zullen onderwijsinstellingen hun pedagogisch project of schoolproject moeilijker onder controle kunnen houden. Dat is zowel van toepassing op de leerlingen als op het onderwijzend en administratief personeel. Onderwijsinstellingen worden namelijk in een keurslijf gedwongen, waarbij verwerkingen overal op dezelfde manier worden georganiseerd en informatie identiek wordt ingezameld en geanalyseerd.”

One size fits all

“Dat kan risico’s inhouden. Denk bijvoorbeeld aan de geautomatiseerde lespakketten die leerlingen meer en meer aangeboden krijgen. Die pakketten evalueren van elke leerling automatisch hoeveel tijd ze ergens voor nodig hebben, hoe goed ze het doen, of ze klaar zijn voor de volgende stap, wat de zwakheden zijn, hoe die gecorrigeerd moeten worden … Op zich is het goed dat zulke zaken objectief gemeten kunnen worden, maar tegelijk brengt het een dreiging mee waar we ons heel bewust van zijn. Als men een ‘one size fits all’ of standaardmethodologie op leerlingen toepast, ondergraaft dat de rol van de scholen, maar ook die van de leraren.” 

“De meeste deelnemers aan de kaderdag zullen positieve herinneringen hebben aan een aantal leerkrachten, van wie ze zeggen ‘die begreep mij goed’ of ‘die heeft me in de juiste richting gestuurd’. Bij automatisering kan dat niet. Ik vermoed dat veel leraren op limieten zijn gebotst tijdens het coronaonderwijs, met videolessen, automatische bevragingen en afstandsonderwijs. Op een bepaald moment begin je leerlingen als machientjes te behandelen. Ook leraren zelf worden behandeld als een deel van de softwarelogica. Ze worden een deel van een bepaalde rationaliteit of finaliteit waarin ze moeilijker hun eigen ei kwijt kunnen. Dat kan volgens mij nefast zijn voor de onderwijskwaliteit en voor de correcte begeleiding van leerlingen.”

Lijn tussen privé en werk

“Het gaat bovendien niet alleen over de leerlingen. Wij zijn ook bezorgd over hoe men met de gegevens van leraren zelf omgaat. Het aanreiken van tools kan positief zijn en leraren helpen om zich beter te organiseren, maar tegelijk dreigt het risico dat ze disproportioneel en te structureel gemonitord, gemeten en in de gaten gehouden worden. Daarnaast kunnen meer en meer onredelijke verwachtingen aan leraren worden gesteld.”

“Iedere ouder weet dat tegenwoordig vooral elektronisch gecommuniceerd wordt, via e-mail, Smartschool en apps. Meer en meer leraren vrezen dat ouders verwachten dat ze constant bereikbaar zijn. Ze krijgen om negen of tien uur ’s avonds nog mails en als ze de volgende ochtend nog niet geantwoord hebben, ontvangen ze al een reminder. Dat zou niet mogen. Ook dat, waarbij de lijn tussen privé- en werkcontext ondergraven wordt, beschouwen wij als een risico voor de privacy. Het is nodig dat ook op dat vlak de gebruikte tools aangepast worden aan de privacybehoeften én de Europese en Belgische privacyregelgeving, die zeer veeleisend is.”

Privatisering

“Een laatste punt waar ik op wil ingaan, is automatisering en het meer en meer inbakken van standaardfunctionaliteiten in infrastructuren en softwareoplossingen. Ik ga dat heel concreet maken door het te hebben over de Digisprong, waar de Toezichtcommissie noodgedwongen haar licht over liet schijnen. Bij dat project worden laptops uitgereikt waarop standaard het besturingssysteem van Google geïnstalleerd staat. De voordelen daarvan zijn duidelijk: je kan dat op grote schaal, goedkoop en efficiënt uitrollen. Bovendien is Google een veiligheidsbewust bedrijf en functioneren de laptops goed.” 

“Dat is allemaal prima, maar toch hadden wij daar als toezichthouder en privacybeschermer een fundamenteel probleem mee. Wij willen namelijk vermijden dat gegevens van leerlingen en leraren terechtkomen bij een commercieel bedrijf dat gegevens niet louter voor onderwijsdoeleinden verwerkt. Het is niet omdat je als ouder je kind inschrijft in een school, dat die informatie terecht moet komen bij een bedrijf met commerciële doelen dat onder andere bekijkt wat vanuit marketingstandpunt het meest interessante is om met die gegevens te doen. Dat geldt ook voor leraren. We vinden dat een foute aanpak.”

“We zijn niet tegen privatisering of outsourcing. Private partners kunnen zelfs heel waardevol zijn, maar je moet dan wel bewaken dat de gegevens van leerlingen en personeel enkel voor de finaliteiten van het onderwijs gebruikt worden. Op dat vlak is er regelmatig een probleem met transparantie en ook de garanties wegen vaak te licht. Ik heb het nu specifiek over de Digisprong en de bijhorende Googleoplossingen, omdat we daar een tijdje mee in de pers kwamen, maar dat is een horizontaal probleem.”

“We zijn ook bezorgd dat de schaalvergroting het moeilijker maakt om de controle te houden over gegevens, waardoor er meer en meer dingen zullen gebeuren die niet in het voordeel zijn van leerlingen of leraren. We zien daar veel uitdagingen in en hebben geprobeerd om aanbevelingen te doen over hoe dat probleem opgelost kan worden. We zeggen daarin niet dat privatiseren of samenwerken met commerciële bedrijven uit den boze is, maar we stellen wel dat er duidelijke afspraken gemaakt moeten kunnen worden over waar de gegevens naartoe gaan en wat ermee gebeurt. Dat zien wij als een fundamenteel probleem.”

Monitoringmaatschappij

“Via kadercontracten kan de overheid bewaken wat met gegevens van leerlingen en personeel gebeurt. De fundamentele vraag daarbij is of de gegevens in Europa blijven en dus onder Europese jurisdictie staan, waar Europese privacyregels gelden. We hebben er weinig vertrouwen in om dat te delegeren naar scholen. We zien daar ook weinig heil in. Elke school verantwoordelijk maken voor zijn eigen personeel en leerlingen zou juridisch de makkelijkste oplossing zijn, maar de bal terugkaatsen, zal niet werken. Het is ook niet haalbaar. De problematiek is daarvoor te complex en gelaagd. Het is een te hoge drempel voor veel onderwijsinstellingen die het ook al moeilijk hebben om personeel te vinden en onderwijstaken in te vullen. Als we dat er ook nog eens bovenop gooien, zal dat niet goed eindigen. Daarvoor is een grootschaligere oplossing nodig.”

“We vinden ook dat grote projecten zoals de Digisprong structureler opgevolgd moeten worden. Door grote scholen, maar ook op het niveau van de onderwijskoepels moeten afspraken gemaakt worden over welke technologieën gebruikt kunnen worden en in welke mate. We hopen daar verder aan te werken, want dat is heel belangrijk om de privacy van leerlingen te beschermen. Daarnaast moeten we ook de leraren behoeden voor een monitoringmaatschappij waarin alles op een onvolledige manier afgewogen en gemeten moet worden. Het is belangrijk om dat te voorkomen, zodat leraren een eigen onderzoeks-, onderwijs- of pedagogisch project kunnen voeren.”

“Dat zijn in een notendop de dingen waarmee de Toezichtcommissie bezig is geweest in de onderwijssector. Al zien we die trends ook in andere sectoren terugkomen. We vinden het belangrijk dat de digitalisering en de schaalvergroting niet resulteren in een lagere controle over de gegevens van leerlingen en onderwijzend personeel.”