“Het is een fout van de regering dat ze nu ook de adempauzes wegneemt”

Koen Schoors pleit voor grondige reboot van economisch model

foto | Inge Kinnet

Een meer hoopvolle titel is nauwelijks denkbaar dan die van het boek van professor Koen Schoors. Toch wil hij het geen goednieuwsboek noemen. “Het is vooral een call to action,” legt hij uit. “Als we een mooie toekomst willen, moeten we die nù op de juiste manier in gang zetten.” Dat is net wat wij als vakbond ook willen. Tijd dus voor een gesprek, waarin zal blijken dat we het soms eens zijn, maar soms ook niet…

In zijn boek verweeft Schoors thema’s als ecologie, economie en demografie… De tijd dat er tussen die verschillende thema’s stevige beschotten stonden of dat economie en ecologie haaks op elkaar stonden, is voor hem duidelijk voorbij. 

Schoors: “Dat is exact mijn punt. Ze zijn heel erg complementair. We staan voor een circulaire revolutie die ecologisch heel wenselijk is, maar ook economisch rendeert, omdat ze oude productieprocessen fundamenteel herdenkt en beter maakt. Zoals bijvoorbeeld afval. In plaats van dat te negeren of in de grond te stoppen wordt dat nieuwe grondstof. Dat maakt onze economie productiever en leidt tot meer welvaart.”

In je boek schaf je het hele concept ‘afval’ af.

Schoors: “Klopt. Afval is een dom idee. Als je, zoals nu, bedrijven beschouwt als aparte entiteiten, lijkt afval ‘logisch’. Onbruikbare overschot, alleen goed om weg te gooien. Maar eigenlijk is wat iemand weggooit is vaak iets dat iemand anders, rechtstreeks of mits enige upcycling of aanpassing, nodig heeft. Afval is vaak een goede molecule die op het verkeerde moment op de verkeerde plaats is. Of gewoon een gebrek aan verbeelding. Maar we hebben intussen wel door dat afval onze ecologische voetafdruk vergroot en dus niet meer gratis is. Meer en meer moeten bedrijven dus voor hun afval betalen. Daardoor groeit het besef dat dingen weggooien niet alleen ecologisch, maar ook economisch dom is. Daarom zie je steeds meer bedrijven die daarop inzetten. En dat gaan onze economie fundamenteel veranderen.”

Je wil het idee van een circulaire economie ontdoen van het geitenwollensokken-imago.

Schoors: “Absoluut. Ik vind het verschrikkelijk dat mensen bij circulaire economie nog altijd denken aan iemand op een plukboerderij die zijn afval in vijf emmers sorteert. Dat is natuurlijk óók een deel ervan, maar dat is niet de essentie. De essentie is een ecologisch redesign van onze productieprocessen. Ik heb het dan ook over de echte grote basisprocessen. Die worden intussen steeds vaker helemaal her-dacht. Beter en slimmer. Want fundamenteel kan alles wat we weggooien opnieuw een grondstof zijn. Neem nu plastic. Dat gebruiken we heel veel. Het zit overal in. Maar wat is dat eigenlijk? We halen olie uit de grond via boorplatformen of olie-installaties, transporteren het via boten en pijpleidingen naar chemische fabrieken waar het gekraakt wordt in allerlei componenten. Daar wordt dan bijvoorbeeld verpakking van gemaakt die rond spullen zitten in een warenhuis. En na één keer gebruiken, stoppen we dat plastic als afval terug in de grond. Terwijl we dat plastic perfect kunnen kraken, zoals papier en glas, om opnieuw te gebruiken als plastic. Als je dat slim doet en opschaalt, is dat ook veel goedkoper dan altijd nieuwe olie uit de grond halen. En vooral veel minder vervuilend. Dat moeten we dus gewoon doen. Dat is circulaire economie. Hetzelfde met staal. In Gent is er nu een groot project waarin ze de CO2-uitstoot van de staalfabriek opvangen in een bioreactor. Daar voegen ze dan waterstof aan toe uit elektrolyse. En daarvan maken ze dan ethanol. Dat is een basisgrondstof die chemische fabrieken anders halen uit olie. Maar nu dus uit CO2 die anders het klimaat zou opwarmen. Ook in de scheepvaart wordt die ethanol steeds meer gebruikt als brandstof. Heel veel nieuwe schepen van Jan De Nul en Deme gebruiken methanol van de CO2 die Mittal Steel anders in de lucht zou geblazen hebben. Als we dat kunnen opschalen, hebben we staalproductie zonder emissies, een lokale petrochemische industrie die geen olie gebruikt en wereldschepen die varen zonder olie. Dàt is circulaire economie. Als je de ecologische voetafdruk in de prijs opneemt, wordt een circulaire economie ook ecologisch logisch. Dan komen economie en ecologie weer op de zelfde pagina samen.“

Vanuit diezelfde circulaire gedachte pleit je ook voor hernieuwbare energie. Maar intussen heeft de regering de uitstap uit kernenergie teruggedraaid. Wat vind je daarvan?

Schoors: “Dat is een heel dom idee van de regering. Voor de duidelijkheid: bestaande centrales langer openhouden is niet noodzakelijk een dom idee. Daar is de investering al gedaan en moeten we de opruimkosten sowieso betalen. Daar is geen bijkomende kost aan verbonden. Maar nieuwe centrales bouwen is het achterlijkste idee van de eeuw. Ze spreken over 40 miljard voor 4 gigawatt. Maar bij alle centrales van de voorbije twintig jaar is de uiteindelijke kostprijs minstens verdubbeld – soms zelfs verviervoudigd – tegenover de oorspronkelijke schatting. Dus spreken we in realiteit over minstens 80 miljard. Als je dat bedrag investeert in zon of een offshore energie-eiland, dan levert die investering veel meer gigawatt op. En veel stabieler. Want ondanks wat gezegd wordt, is nucleaire energie helemaal niet zo stabiel en zeker. De twee keer dat we de voorbije jaren dichtbij een black-out zaten, waren te wijten aan een uitval van nucleaire energie. De eerste keer omwille van onderhoudsproblemen bij onze Belgische nucleaire centrales. En in de zomer van 2022 kwamen we in de problemen toen in Frankrijk centrales uitvielen omdat ze niet klimaatproof zijn. Ze worden gekoeld met water uit de rivieren. Maar als die droog valt, kan de centrale niet gekoeld worden. Dat zal trouwens wellicht deze zomer opnieuw gebeuren. Dus betrouwbaar? Niet echt. Daar komt nog bovenop dat we voor onze nucleaire brandstof afhangen van landen als Rusland, Niger en Congo. Niet echt landen en regimes waar we fundamenteel op kunnen vertrouwen. Verder kunnen we nog terecht bij de VS en Canada. Het is dus te hopen dat we die te vriend kunnen houden.”

Dus inzetten op nucleaire energie is niet verstandig?

Schoors: “Nieuwe nucleaire energie heeft alleen maar zin als we kleine, modulaire reactoren zouden kunnen maken. Dan kan je elektriciteit maken op manieren die je ook weer kan uitschakelen. Dat is ideaal als noodoplossing. En de hitte daarvan kan je dan gebruiken in een lokaal warmtenetwerk. Als die niet te veel afval maken, zou dat eventueel een optie kunnen zijn. Maar grote nieuwe kerncentrales zijn gewoon domme investeringen. Hernieuwbare energie is veel goedkoper dan nucleair, gas, steenkool en alle alternatieven. Nu al. En de prijs blijft dalen. De productie van zonnepanelen, en eigenlijk ook windmolens, wordt steeds goedkoper. De productie wordt opgeschaald, er komt steeds meer competitie op de markt. Kerncentrales daarentegen worden steeds duurder. Als we nu plannen maken voor kerncentrales die binnen tien jaar klaar zijn, is het alternatief tegen dan nóg eens veel goedkoper. Dat is volstrekte nonsens. Veel industriële bedrijven willen dat ook helemaal niet. Nu al hebben we vaak te veel elektriciteit, met extreem negatieve prijzen. Waarom zouden we daar dan nog een nucleaire energie aan toevoegen?”

Volstaat groene energie om onze energienood te beantwoorden?

Schoors: “Absoluut. Nu al hebben we soms enorme overschotten. Zelfs op donkere, windstille dagen hebben we meestal genoeg. Meestal gaan we over hebben. Elektriciteit wordt daardoor heel goedkoop. Om te vermijden dat het net smelt door overproductie, gaan we mensen moeten betalen om hun productie uit te zetten.  We zitten nu in een soort overgangsperiode. Die verloopt nogal chaotisch en onvoorspelbaar met nieuwe tarieven, nieuwe systemen met flexibele vraag… Mensen willen dan terug naar zekerheid die ze kennen. De vraag naar nucleaire energie is dan een soort nostalgisch verlangen naar een simpele situatie. Maar die komt niet terug. Stel dat we opnieuw investeren in nucleaire energie. Dat gaat de overheid heel veel geld kosten aan subsidies, want anders gaat niemand nieuwe centrales willen bouwen. En op momenten dat er teveel elektriciteit is, gaan ze die nucleaire centrales niet uitzetten. Dus gaan ze de zonnepanelen en windmolens uitschakelen. Die gaan dus minder rendabel worden. Je gaat dus niet alleen nucleaire energie fors investeren, maar ook nog eens alle private investeringen in hernieuwbare energie minder rendabel maken. En dus mensen ontmoedigen om te investeren in hernieuwbare energie. Dat is gewoon achterlijk.”

Op sociaaleconomisch vlak geef je werknemers hoop. De war for talent wordt een war for people, voorspel je. Niet alleen hogere profielen worden schaars. Maar zeker ook lager geschoolde werknemers. Hun lonen zullen stijgen. ‘Een kwestie van fysica’ noem je het.

Schoors: “Een aantal dingen zal altijd fysiek moeten gedaan worden. Mijn WC die niet doorloopt, mijn tuin die moet gesnoeid worden… Een aantal dingen kan je niet automatiseren. Wat geautomatiseerd kan worden, is al geautomatiseerd. Wat nog overblijft, is mensenwerk. Maar omdat er steeds minder werkkrachten zijn, gaan die steeds beter verloond worden. Dat is de wet van vraag en aanbod. Daar kan je niet omheen, net zoals de wetten van de fysica.”

En wat met andere werknemers?

Schoors: “De creatieve tussenklasse waarvan we altijd dachten dat ze veilig was, gaat klappen krijgen. Werknemers uit dat segment worden nu verrast door artificiële intelligentie. Bijvoorbeeld een tekstschrijver voor jullie blad, een gemiddelde marketeer, de fotograaf die een foto-album samenstelt… Dat vragen we nu wel aan ChatGPT. Die kan dat ook. Artificiële intelligentie gaat hun jobs overnemen. Daar worden enorm veel jobs bedreigd, want ChatGPT kan perfect wat zij doen. We steven af op een arbeidsmarkt die artisanaal werk heropwaardeert aan de onderkant van de arbeidsmarkt, een tussenklasse die klappen krijgt van artificiële intelligentie en een topklasse die het nóg beter gaat doen. Want voor echt ingewikkeld of specifiek advies ga je nog wel naar een dure specialist.”

Je voorspelt ook een verschuiving tussen jong en oud. De lonen van jongeren zullen stijgen, terwijl ouderen zullen inboeten.

Schoors: “Opnieuw omdat het de wet van vraag en aanbod is die de prijzen bepaalt. Dus als je een fundamenteel tekort aan jonge mensen krijgt, is er maar één oplossing: hun lonen moeten omhoog. De komende twintig tot dertig jaar gaan er veel meer mensen op pensioen dan er bijkomen. We gaan dus alle mensen nodig hebben. Dat betekent dat we helemaal anders zullen moeten omgaan met de arbeidsmarkt. Werknemers zullen veel meer macht krijgen. Dat is natuurlijk een goede evolutie. Maar het is ook een bedreiging voor de vakbond. Want als mensen individueel meer zeggingskracht krijgen, zullen ze minder nood hebben aan een vakbond. Die is erop gericht om mensen met weinig zeggingskracht via collectieve akkoorden meer macht te geven. Maar die nood gaat kleiner worden. Daar kan de vakbond zich best op voorbereiden.”

Intussen groeit de welvaarstskloof nog steeds. De rijken worden rijker, de armen worden armer. Gaat ook die kloof verkleinen doordat de lage lonen gaan stijgen?

Schoors: “Sinds de jaren ’70 zijn kapitaal en kapitaalinkomsten een groter deel geworden van het inkomen. En meerwaarden worden in ons belastingsysteem nog altijd fundamenteel niet belast. Daardoor zijn het de rijksten die aandelen hebben, of andere kapitalen die meerwaarden opleveren, zoals huizen. Zo krijg je een accumulatie van de rijkdom aan de top, een soort nieuwe adel. Als je een paar eeuwen doordenkt, krijg je dan een klasse die bijna alle kapitaal heeft. Het project van de meerwaardebelasting is nu een soort tegenreactie. Heel veel mensen in de middenklasse verzetten zich daartegen, maar eigenlijk schieten ze zichzelf in de voet. Hun verzet maakt de 1% rijken nog rijker. Om dat systeem in stand te houden en zichzelf nog te verrijken, gebruiken de superrijken een soort gevoel van rechtvaardigheid. Dat zie je nog sterker in Amerika, bij Trump en zijn volgers.”

Je stelt in je boek ook onomwonden dat langer werken logisch is en dat brugpensioen en anciënniteit op de schop moet. Daarmee trap je op zere tenen van veel mensen.

Schoors: “Als je kijkt naar de demografie, dat zie je dat we nu een systeem hebben waarbij pensioen en zorg voor ouderen wordt betaald door jongeren. Ouderen zijn er steeds meer en ze leven steeds langer. En het aantal jongeren daalt. En het aantal jaren dat we werken, stijgt niet echt. Zo lopen we vroeg of laat tegen de muur. We zullen dus iets moeten veranderen. Maar het zal onder andere betekenen dat mensen die langer gezond zijn, langer moeten werken. Maar om dat mogelijk te maken, moeten we grondig nadenken over hoe we nu omgaan met mensen en loopbanen. Gewoon blijven doorrazen, is niet de oplossing. Langer werken kan alleen als je tijdens je loopbaan ook meer adempauzes inbouwt, meer kansen om je te heroriënteren. Wie een zwaar beroep uitoefent, kan niet blijven knallen. Maar wellicht kan die wel naar een andere functie overstappen. Het is misschien een perfecte mentor, die kennis kan doorgeven aan jongeren. De fout die de regering nu maakt is dat ze ook de adempauzes wegneemt. Af en toe een pauze nemen om te herbronnen of je te heroriënteren moet helemaal normaal worden. Tijdskrediet moeten we niet afbouwen, maar stimuleren. Tot 67 de hele tijd doorgaan, is niet de oplossing. Vaak gààt dat gewoon ook niet.”

Vraag je zo niet heel veel flexibiliteit van mensen?

Schoors: “Dat zit vooral in ons hoofd. In België is het blijkbaar heel erg om op een bepaald moment minder te verdienen. Is dat uit vrees voor een lager pensioen. Dan moeten we dat oplossen door je pensioen niet alleen afhankelijk te maken van je laatste loon, maar van je hele loopbaan. Maar wat is er mis met de laatste jaren van je loopbaan wat minder hard te werken en dan ook iets minder te verdienen? De kinderen zijn het huis uit, het huis is afbetaald. Op dat moment heb je dat geld niet nodig. Je had het beter wat vroeger in je carrière gehad, toen je het meer nodig had. Waarom moet een carrière altijd omhoog gaan? Waarom kan het niet vlak zijn of soms eens een andere richting uitgaan? Ik denk dat veel mensen dat wel zouden willen als we dat cultureel niet zo raar zouden maken. Daarom is ook anciënniteit een superraar idee de laatste tien jaar van je carrière. Na je 55^ste word je niet meer beter. Je hebt minder energie. Door anciënniteit prijs je jezelf uit de markt en laat je je door bedrijven naar de uitgang duwen.”

Ouderen worden inderdaad vaak naar de uitgang geduwd. Een nieuwe job vinden is dan niet gemakkelijk. En de overheid maakt het dan nog wat erger door ook oudere werklozen hun uitkering af te nemen na twee jaar werkloosheid. Is dat dan een goede evolutie?

Schoors: “We moeten het vooral niet zo ver laten komen. We moeten het arbeidsproces redesignen zodat ouderen aan boord kunnen blijven. Wat bedrijven nu doen, is freeriden op de maatschappij. Ze kieperen mensen overboord en gaan ervan uit dat de overheid hen wel zal opvangen. Ze hebben een citroenpersmodel. Ze persen mensen uit en daarna smijten ze hen weg. We moeten naar een andere model waarbij bedrijven van in het begin al nadenken over de leeftijdsstructuur binnen hun bedrijf. Werkgevers moeten hun huiswerk doen en de arbeidsmarkt heroriënteren zodat er ruimte komt voor ouderen.”

Maar intussen zitten we in een fase die alleen maar pijn doet.

Schoors: “Wat we nu meemaken is de kanteling van het ene naar het andere systeem. Dat is inderdaad geen walk in the park. Maar de kanteling negeren, is niet de oplossing. Want het kantelt wél. We moeten mee in die kanteling en nadenken over hoe we die zo goed mogelijk organiseren. Het heeft geen zin om ons vast te klampen aan een systeem dat eigenlijk al niet meer bestaat. Dat is een illusie. We moeten durven zeggen dat het oude systeem niet meer bestaat en mensen uitnodigen om mee na te denken over de kant waar we naartoe kantelen. Hoe kunnen we dat samen organiseren zodat het voor iedereen te doen is. Werkgevers, maar ook vakbonden en de overheid moeten nadenken over hoe ze de toekomst zien. Vasthouden aan het verleden of verworven rechten gaat niet werken. We moeten samen iets nieuws verbeelden en bouwen, zoals na WO II het huidige systeem is verbeeld en gebouwd. Dat systeem klopte in die context en het heeft jarenlang zijn verdienste gehad. Maar de context is nu compleet veranderd. Het is dus tijd dat we iets nieuws bouwen. Zowel op vlak van economie als ecologie en bevolkingsstructuur. Mijn boek is een uitnodiging om dat debat samen aan te gaan.”

Ga je graag de uitdaging aan? Het boek “Alles wordt anders … en beter” is uitgegeven bij Borgerhoff & Lamberigts en verkrijgbaar in de boekhandel. We wensen je alvast veel leesplezier!