“De pensioenplannen van de regering zijn geen reddingsoperatie, maar totale afbraak”

Pensioenexpert Kim De Witte doceerde tot voor enkele jaren pensioenrecht aan de KU Leuven, maar ruilde die job voor een parlementszetel voor de PVDA. In zijn nieuwste boek “Werk, zwijg en sterf” is hij streng voor de pensioenplannen van de regering. Maar zijn betoog is meer dan een sneer vanuit de oppositie. Na zich 20 jaar in het pensioendossier te hebben verdiept, is hij goed geplaatst om evoluties scherp te analyseren. “Jaar na jaar, of regering na regering, wordt het pensioenrecht verder afgebroken,” schetst hij. “We staan nu voor de keuze: ofwel raken we het recht op pensioen volledig kwijt, ofwel winnen we het terug.”

“Werk, zwijg en sterf” is een straffe titel. Is dat wat de regering van haar burgers verwacht?

De Witte: “Da’s eigenlijk een opmerking van iemand op de sociale media die heel veel geliket werd onder een filmpje dat we gemaakt hadden in een discussie met Jambon over het feit dat ik zei, “Meneer de minister, je pakt het recht op rust in de herfst van het leven van mensen af”. En hij moest lachen met die ‘herfst van het leven’. “Zie mij hier zitten, ik ben 65 en ik ga nog vijf jaar minister zijn.” Ik antwoordde daarop “ja, maar niet iedereen kan dat.” Dat filmpje is viraal gegaan en iemand reageerde daarop met “Werk, zwijg en sterf, dat is wat ze willen”. Dat kreeg zoveel likes, omdat het het buikgevoel van veel mensen vertaalt, denk ik. Als je kijkt naar de feiten, is de gezonde levensverwachting gelijk aan 63,7 jaar. Dat is een gemiddelde. Veel mensen zitten daaronder. Zeker mensen die zwaar werk doen. Dus, werken tot 67 jaar is voor de meeste mensen niet haalbaar.”

Ik las in je boek dat je fan bent van Stromae. Of toch zeker van zijn liedje Santé. Leg eens uit?

De Witte: “Ik vind het op zich een mooi liedje qua melodie, maar de tekst is ook zo raak. Het liedje is heel veel gebruikt door de poetsvrouwen van het Ibis-hotel Batignolles in Parijs. Die hebben bijna een jaar actie gevoerd tegen de inperking van hun arbeidsvoorwaarden. Het was hun strijdlied aan het piket. ‘Frotter frotter’ stond dan voor: “Wrijven, wrijven, dat loont! Maar 'frotter' betekent ook: de strijd aanbinden! Zich meten loont!”

Het is een alarmerend boek. Nochtans zijn veel mensen nog niet mee met dat alarm.

De Witte: “Je ziet wel dat steeds meer mensen beseffen dat de afbraak niet gaat stoppen. Jaar na jaar, regering na regering wordt het pensioenrecht verder afgebroken. Bij het Generatiepact in 2005 zeiden de ministers Frank Vandenbroucke en Bruno Tobback dat de mensen niet ongerust moesten zijn, want ze sneden alleen in het brugpensioen. Daarna kwam de regering Di Rupo, die in 2011 de vervroegde pensioenen aanviel. Dan kwam de regering Michel, die de pensioenleeftijd heeft opgetrokken naar 67 jaar, met de plechtige belofte dat er uitzonderingen zouden komen voor de zware beroepen en dat het recht op vervroegd pensioen en brugpensioen zou blijven bestaan. Nu hebben we opnieuw een regering die de pensioenen verder afbouwt. De uitzonderingen voor de zware beroepen komen er niet, het brugpensioen wordt volledig afgeschaft en het vervroegd pensioen wordt sterk ingeperkt door een pensioenmalus. Het is elke keer opnieuw een stapje achteruit. Het IMF en de Europese Commissie hebben allebei een rapport gemaakt waarin ze spreken van een verdere verhoging van de pensioenleeftijd naar 70 jaar. Denemarken heeft die beslissing ondertussen zelfs al gemaakt. We staan dus voor een keuze: ofwel raken we het recht op rust en vrije tijd aan het einde van ons leven volledig kwijt, ofwel winnen we het terug. Maar het idee dat het zo wel zal blijven, dat de achteruitgang zal stilstaan, daar geloof ik niet in.”

Is dit het verhaal van de kikker in warm water, waarvan de temperatuur geleidelijk wordt opgevoerd, zodat hij niet merkt dat hij stilaan gekookt wordt?  

De Witte: “Da’s inderdaad een mooie metafoor. Een andere metafoor is die van de saucissen-methode. Ze snijden er elke keer een klein stukje af. Dat gebeurt overigens niet alleen in België. We zien het in alle landen. En er komt overal ook steeds meer verzet, want het is iets heel fundamenteels. Het gaat over het inkomen en de vrijheid tijdens onze oude dag.”

Toch is er ook veel gelatenheid. Mensen denken dat het voor hen nog wel zal meevallen.

De Witte: “Er is inderdaad ook gelatenheid. Sommige mensen denken dat het voor hen nog wel zal meevallen. Anderen geloven de leugen van Bart De Wever dat heel de besparingsoperatie zou dienen ‘om het pensioen van onze kinderen te redden’, terwijl die laatsten juist de grootste slachtoffers zijn van al de besparingen. Volgens de Studiecommissie voor de Vergrijzing zullen zij langer een pak langer moeten werken én tien procent van hun pensioen verliezen. Maar de woede groeit. Ik volg het pensioendebat al meer dan 20 jaar. Veel meer mensen dan vroeger vinden wat nu gebeurt niet normaal. Bij het Generatiepact kwamen vooral arbeiders uit de grote, industriële sectoren in verzet. Nu stellen veel méér mensen zich de vraag of het verhaal van de regering wel klopt. Zeker ook in combinatie met de budgetten die verhoogd worden voor militaire uitgaven. Het verhaal dat er geen geld is, is daardoor niet meer verkoopbaar. Pensioenen zijn niet onbetaalbaar. Ja, ze kosten veel geld, maar ze zijn niet onbetaalbaar. Er zijn een hoop landen die nog veel meer betalen dan wij. Mensen die meegaan in het verhaal van langer werken om op te komen ‘voor het pensioen van hun kinderen’, vergissen zich. De regeringsplannen breken de pensioenen steeds verder af. Het is geen reddingsoperatie, maar totale afbraak.”

Het gaat dus over meer dan ‘de profiteurs’ eruit filteren?

De Witte: “Wat is de definitie van ‘een profiteur’? Eén op twee vrouwen zouden geraakt worden door de pensioenmalus, zegt de Studiecommissie voor de Vergrijzing. Je gaat toch niet zeggen dat één op twee vrouwen profiteurs zijn? Een concreet voorbeeld: een poetsvrouw die 32 jaar voltijds werkt en 10 jaar halftijds, heeft dus 42 jaar gewerkt. Zij mag vanaf 63 jaar op pensioen gaan. Maar, ze gaat die malus krijgen als ze in de laatste tien jaar acht keer twee weken ziek geweest is. De regering wil immers dat je 35 jaar lang élk jaar minstens 156 effectief gewerkte dagen telt (= een halftijdse). Ziekte wordt daarbij niet gelijkgesteld. De poetsvrouw in kwestie geraakt maar aan 34 jaren met minstens 156 effectief gewerkte dagen per jaar. Zij krijgt dus een malus als ze op 63 jaar met pensioen gaat. Ze verliest dan maar liefst 20 procent van haar pensioentje, dat al erg laag is (het gemiddeld pensioen van een werknemer in ons land is gelijk aan 1.523 euro netto, nvdr).

Dat is dus een hele strenge voorwaarde. Bovendien is er nog een tweede voorwaarde om geen malus te krijgen. Je moet minstens 7.020 effectief gewerkte dagen hebben. Dat wil zeggen: minstens 45 jaar halftijds werken. Stel dat je 44 halftijds werkt, van je 18^e tot je 62^e. En dat je dan op pensioen wil gaan. Je hebt een pensioen opgebouwd op basis van een halftijds loon. Je krijgt dus sowieso geen hoog bedrag. Je ‘profiteert’ dus van niemand. Maar wat zegt de regering? Als je dat doet, dan pakken we 25 procent van je pensioen af – van het pensioen dat jij hebt opgebouwd, met je eigen bijdragen. Dat is diefstal, zonder meer.”

Dus: weg met de pensioenmalus?

De Witte: “Absoluut. Die pensioenmalus is gewoon fundamenteel onrechtvaardig. Ook al omdat ze is vastgeklikt aan de leeftijd. Bart De Wever heeft eerst twee jaar rechten gestudeerd, daarna vijf jaar geschiedenis. Hij is beginnen werken op 25 jaar. Als hij 42 jaar werkt is hij 67. Hij krijgt dan geen malus, want hij heeft 42 jaar gewerkt. Maar een poetsvrouw die begint op haar 18^de heeft als ze 60 wordt ook 42 jaar gewerkt. Maar zij krijgt, als ze dan stopt, een malus van maar liefst 35 procent. Wat is daar eerlijk aan?”

In je boek klaag je aan dat het malussysteem de betere verdieners bevoordeelt.

De Witte: “Inderdaad. Want je krijgt een bonus als je langer werkt dan 67 jaar. Maar wie wil er zolang werken? Vooral mensen zijn die aan de top van de samenleving staan, die erin geslaagd zijn om van hun hobby hun beroep te maken, die zelf hun agenda en hun werkuren bepalen, een kantoor hebben met leren zetels, een mooi uitzicht en een nog veel mooier loon. De kans is groot dat Bart De Wever, als hij gezond is, nog tot zijn 70 wil werken. Dan krijgt hij 15 procent extra pensioen. Bovenop een pensioen dat al veel hoger is. Wat is daar eerlijk aan? Mensen met een zwaar beroep zijn in ons pensioensysteem al dubbel benadeeld: ze hebben in de regel een lager loon, en dus een lager pensioen, en ze leven in de regel minder lang. Dan gaan we nog eens zeggen dat ze een een stuk van hun pensioen verliezen als ze niet werken tot 67? Dat is schandalig.”

Ook vrouwen zijn zwaarder getroffen dan mannen?

De Witte: “Juist. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de Scandinavische landen wordt zorgarbeid in ons pensioensysteem niet meegeteld. Zorgverlof is beperkt tot 1 jaar. Dat is direct op als je 2 of 3 kinderen hebt of als je een hoogbejaarde mama of papa hebt waar je voor wil zorgen. Onze samenleving is op dat vlak niet gelijk. Vrouwen nemen nog altijd veel vaker zorgtaken op dan mannen. Uit studies blijkt dat vrouwen gemiddeld 4,5 uur per dag besteden aan zorg- en huishoudtaken, bijna twee keer zoveel als mannen. Maar die uren worden niet meegeteld voor het pensioen. Daarom heeft één op de drie vrouwen die vandaag met pensioen gaan, een pensioentje onder de armoedegrens. Door de maatregelen van de regering De Wever zal dat aantal nog toenemen.”

Dat de pensioenpensioenleeftijd tot voor kort op 65 stond, is volgens jou ook niet toevallig?

De Witte: “Inderdaad. Het is niet zo dat we allemaal ouder worden. Dat is één van de leugens die ik in mijn boek weerleg. Het is wel zo dat de bevolking ouder wordt, omdat steeds minder mensen voortijdig sterven. Er is minder kindersterfte en er sterven minder jongvolwassenen. Daardoor zijn er steeds meer mensen die de leeftijd van 60-65 halen. Maar dat betekent niet dat iedereen plots 80 of 90 wordt. En ook niet dat we daarom allemaal in staat zijn om te werken tot 67 jaar. De mens op zich is niet veranderd de laatste 150 jaar. Onze zintuigen, onze organen, onze gewrichten en onze ledematen zijn nog altijd min of meer even snel versleten. En daar is ook de mentale belasting bijgekomen in het werk. Dus heel veel mensen zijn op tussen 60 en 65 jaar. Het is ook geen toeval dat de pensioenleeftijd van oudsher rond die leeftijd ligt. Dat is het moment waarop de meeste mensen niet meer meekunnen met het ritme op de arbeidsmarkt of ernstige gezondheidsproblemen tegen komen. En dus ook het moment waarop mensen denken “als ik nog een beetje recht op rust en vrijheid wil dan is het nu, niet als ik 67 of 70 ben.”

Moeten we dan niet eerder de leeftijd nog verlagen, als de mentale belasting toeneemt en het werk dus zwaarder wordt?

De Witte: “Dat zou inderdaad de logica zijn. In een samenleving die rijker wordt en waar de productiviteit groeit, is de logica dat je die winst eerlijk verdeelt. Meer pensioen, meer vrijheid. Dat mensen daar een zekere eigen keuze in hebben, is prima. Als je wat minder werkt, zal je pensioen lager zijn, maar heb je meer vrijheid. Als je langer werkt, zal je pensioen hoger zijn. Maar wat we nu zien is dat de groeiende welvaart steeds meer naar een kleine groep van superrijken gaat. Dat bleek onlangs nog uit een studie van de Nationale Bank, die aantoonde dat aandeelhouders en banken een steeds groter deel van de koek naar zich toehalen. Die groeiende onrechtvaardigheid in de verdeling van onze welvaart maakt onze pensioenen onbetaalbaar.”

Het gaat meer om de inkomsten voor de pensioenen die verlaagd zijn dan om de uitgaven die verhoogd zijn?

De Witte: “Ja. Het klopt dat de uitgaven voor de pensioenen stijgen. Maar er moet ook minder naar kinderbijslagen gaan, omdat er minder kinderen zijn. En minder naar werkloosheidsuitkeringen, omdat er minder werklozen zijn – nog zonder heel die operatie van de regering om werklozen uit te sluiten. Er zijn dus verschuivingen binnen de sociale zekerheid. Het hoofdprobleem is evenwel dat de regering de inkomsten voor de sociale zekerheid laat eroderen, door allerlei vrijstellingen, verminderingen en kortingen te verlenen aan de werkgevers. Dat gaat intussen al over 16 miljard euro per jaar. De Arizona-regering wil dat verder verhogen naar 19 miljard euro per jaar, dat is één derde van de pensioenuitgaven. Zo creëert de regering zélf een gigantisch gat in onze sociale zekerheid. Ze wil bijvoorbeeld werknemers vanaf een bepaald loon (28.000 euro per maand) vrijstellen van sociale bijdragen. Dat is toch gewoon waanzinnig. Het gaat in tegen alle principes van herverdeling, waarbij de sterkste schouders de zwaarste lasten betalen. Die vrijstelling geldt overigens ook nu al voor de zelfstandigen. Kleine zelfstandigen dragen ongeveer even veel bij als werknemers. Maar hoe meer ze verdienen, hoe minder zelfstandigen bijdragen. En vanaf 80.000 euro moet een zelfstandige géén sociale bijdragen meer betalen. De solidariteit tussen grote en kleine zelfstandigen is heel laag. Dat principe wil de regering nu ook invoeren voor de werknemers.”

Even een bruggetje vanuit het pensioendebat naar een thema dat ons als vakbond ook sterk bezighoudt: werkbare loopbanen. Moeten we daar niet sterker op inzetten? 

De Witte: “Zeer zeker! Dat was het thema van mijn vorige boek ‘Ze draaien ons zot’. Dat ging over de werkdruk die overal toeneemt en de scharrelbanen, die steeds meer flexibiliteit en precariteit installeren. Dat vormt inderdaad één geheel met het pensioenverhaal. Als de regering écht zou vertrekken vanuit het idee om de pensioenen betaalbaar te houden, dan zou het de evidentie zelf zijn om ervoor te zorgen dat mensen écht langer kunnen werken. Dan zou de regering sancties opleggen aan werkgevers die oudere werknemers discrimineren en systemen verplichten om het werk werkbaar te maken. Maar ze doen niks van al die dingen. Ze willen dat ouderen actief blijven op de arbeidsmarkt, om het aanbod van arbeidskrachten zo groot mogelijk te houden. Dat creëert een neerwaartse druk op de lonen. Het gaat dus niet alleen over besparingen in de sociale zekerheid (ons indirect of uitgesteld loon), ook over ons direct loon.”

In je boek staan ook voorbeelden van landen waar langer werken wordt teruggeschroefd. Dat kan dus ook.

De Witte: “Inderdaad. Kroatië, Canada, Polen… Daar werd de pensioenleeftijd, onder druk van de vakbonden, terug verlaagd van 67 naar 65 jaar. Justin Trudeau, de Canadese premier, erkende dat de verhoging van de pensioenleeftijd niets had opgelost. Er was geen werkbaar werk gekomen, de ouderen waren niet gezonder geworden en er waren geen extra jobs gecreëerd voor de jongeren. De maatregel had gewoon heel veel mensen in de miserie gestort.

Ook hier voel je dat de regering, onder druk van de sociale beweging, twijfelt en terugkrabbelt. De tijdelijke werkloosheid en de kortstondige periodes van ziekte komen niet meer in aanmerking voor een pensioenmalus. Dat zijn al twee serieuze aanpassingen aan het regeerakkoord. Er is ook nog discussie over de ernstige periodes van ziekte. En over de verdere verlenging van de landingsbanen. Verdere druk op de regering komende weken en maanden is dan ook noodzakelijk.”

Hoe krijgen we jongeren mee in dit verhaal?

De Witte: “Het is een misvatting dat jongeren hier niet mee bezig zijn. In peilingen zie je dat 30-jarigen vaak wel met dat thema bezig zijn. Die generatie is bezorgd dat er voor hen geen pensioen meer zal zijn. Je moet hén niet uitleggen dat het pensioen belangrijk is. Ze zien dat bij hun eigen ouders en grootouders. We moeten ze vooral duidelijk maken dat ze verandering kunnen afdwingen via sociale actie.”

Tot slot: jij bent wetenschapper, maar ook PVDA-politicus. Is jouw verhaal dan niet ideologisch gekleurd?

De Witte: “Natuurlijk wel. Ik ben een menswetenschapper. Ik kan mijn ideologie niet weggooien. Dat geldt voor alle menswetenschappers. En ook voor instellingen die het pensioendebat, vaak heel onzichtbaar, aansturen. Het idee dat de Wereldbank, het IMF of de OESO allemaal instellingen zouden zijn die los van elke politieke overtuiging werken, is onzin. Zij hebben een hele duidelijke (neoliberale) visie. Dat is op zich niet fout. Zolang je daar eerlijk over bent én je een eerlijk debat voert, op basis van juiste feiten. Mijn kritiek op Bart De Wever en Co is niet dat hij een ideologische visie heeft, wel dat hij een aantal feiten verdraait of verzwijgt. Dan heb je geen eerlijk debat meer. En dat is voor zo’n belangrijk thema in een democratie toch cruciaal.”

Jan Deceunynck